Theo Hộiđồng chuẩn mực kế toán quốc tế (IASB), việc xác định giá trị hợp lý dựa trên 3quan điểm: Quan điểm thị trường, quan điểm thu nhập và quan điểm giá phí:

* Quanđiểm thị trường (Market approach): Giá cả thị trường quan sát được và cácthông tin về các giao dịch thực tế trên thị trường sẽ được sử dụng để ước tínhgiá trị hợp lý của một tài sản, một khoản nợ phải trả.

* Quanđiểm thu nhập (Income approach): Các phương pháp kĩ thuật sẽ được áp dụngđể quy đổi các khoản tiền trong tương lai về giá trị hiện tại. (Dòng tiền vàotừ việc khai thác, sử dụng tài sản hoặc dòng tiền ra để thanh toán nợ phảitrả).

* Quanđiểm giá phí (Cost approach): Giá trị hợp lý của một tài sản được xác địnhtrên cơ sở xem xét các chi phí phải bỏ ra để có được một tài sản thay thế tươngđương về năng lực sản xuất (Dòng tiền phải chi để mua, sản xuất tài sản).

            Thực tế trong thời gian qua giá trị hợp lý được sử dụng trong các chuẩn mực kếtoán và chuẩn mực báo cáo tài chính quốc tế với nhiều cách thức khác nhau gắnvới từng chuẩn mực cụ thể. Dưới đây chúng tôi xin khái quát việc sử dụng giátrị hợp lý trong các chuẩn mực kế toán (IAS), chuẩn mực Báo cáo tài chính quốctế (IFRS) hiện hành.

            Như vậy, theo quy định của các chuẩn mực Kế toán và chuẩn mực Báo cáo tài chínhquốc tế hiện hành, giá trị hợp lý được vận dụng trong đánh giá và ghi nhận cácyếu tố của Báo cáo tài chính là khá phổ biến. Tuy nhiên, việc sử dụng cơ sở giátrị hợp lý có sự khác nhau trong từng tình huống, từng chuẩn mực cụ thể. Có thểkhái quát việc sử dụng giá trị hợp lý trong các chuẩn mực kế toán quốc tế hiệnhành theo một số khía cạnh nổi bật như sau:

          Thứnhất, Giá trị hợp lý được sử dụng để đánh giá và ghi nhận ban đầu. Đây là cáchsử dụng khá phổ biến trong các chuẩn mực kế toán và chuẩn mực báo cáo tài chínhquốc tế hiện hành. Việc sử dụng giá trị hợp lý khi ghi nhận ban đầu cũng cónhững trường hợp khác nhau:

         – Trong đa số các trường hợp, giá trị hợp lý được sử dụng để ghi nhận ban đầutài sản khi tài sản được hình thành mà doanh nghiệp không phát sinh các chi phíthực tế để mua hoặc sản xuất. (Giá trị hợp lý trong trường hợp này được sử dụnglà giá gốc khi ghi nhận ban đầu). Các ví dụ điển hình cho trường hợp này là ghinhận ban đầu “Nhà xưởng máy móc, thiết bị”; “Bất động sản đầu tư”; “Tài sảnsinh học”; “Tài sản thuê tài chính”..

         – Trong một số trường hợp, giá trị hợp lý được sử dụng để ghi nhận ban đầu tàisản ngay cả khi giá gốc của tài sản tồn tại trong giao dịch. Khi đó, chênh lệchgiữa giá trị hợp lý và giá gốc được ghi nhận là lãi hoặc lỗ tại thời điểm ghinhận ban đầu. Ví dụ điển hình cho trường hợp này là ghi nhận tài sản tài chínhtheo giá trị hợp lý qua báo cáo lãi lỗ theo quy định của IAS 39 – Công cụ tàichính: Ghi nhận và đo lường.

          Thứhai, Giá trị hợp lý được sử dụng sau ghi nhận ban đầu. Sau ghi nhận ban đầu,giá trị hợp lý được xác định tại mỗi thời điểm lập báo cáo tài chính. Việc sửdụng giá trị hợp lý sau ghi nhận ban đầu có các phương án:

         – Tài sản được ghi nhận theo giá trị hợp lý tại thời điểm báo cáo(Ví dụ như:Đánh giá sau ghi nhận ban đầu đối với tài sản tài chính, bất động sản đầu tư).

         – Tài sản được ghi nhận theo giá trị hợp lý trừ chi phí ước tính tại thời điểmbán (Ví dụ như: Đánh giá và ghi nhận ban đầu đối với tài sản sinh học và sảnphẩm thu được từ tài sản sinh học theo IAS 41 – Nông nghiệp).

         – Giá trị hợp lý được sử dụng làm cơ sở để tính giá trị đánh giá lại của tàisản sau ghi nhận ban đầu. (Ví dụ như xác định giá trị đánh giá lại của nhàxưởng, máy móc thiết bị theo mô hình đánh giá lại của IAS 16, tài sản vô hìnhtheo IAS 38).

          Thứba, Ghi nhận chênh lệch phát sinh do sự biến động của giá trị hợp lý. Các khoảnchênh lệch phát sinh do sự thay đổi giá trị hợp lý giữa các thời điểm báo cáocó thể được xử lý theo các phương án:

         – Ghi nhận là thu nhập, chi phí trong báo cáo lãi, lỗ (Ví dụ: Tài sản tài chínhghi nhận theo giá trị hợp lý qua báo cáo lãi lỗ, bất động sản đầu tư, tài sảnsinh học và sản phẩm nông nghiệp).

         – Ghi nhận điều chỉnh chỉ tiêu thuộc nguồn vốn chủ sở hữu trên Bảng cân đối kếtoán (Tài sản tài chính nắm giữ để bán).

         Ngoài ra, các khoản chênh lệch giá đánh giá lại được tính trên cơ sở giá trịhợp lý (áp dụng với nhà xưởng máy móc thiết bị, tài sản vô hình) được xử lýtheo nguyên tắc:

         – Chênh lệch giá trị đánh giá lại của tài sản giảm (Do giá trị hợp lý giảm)được ghi nhận là chi phí trên báo cáo lãi, lỗ hoặc ghi giảm vốn chủ sở hữu nếutrước đó có phát sinh chênh lệch giá lại tăng đã được ghi nhận vào vốn chủ sởhữu.

         – Chênh lệch giá đánh giá lại của tài sản tăng (Do giá trị hợp lý tăng) đượcghi nhận tăng vốn chủ sở hữu hoặc ghi nhận vào thu nhập nếu trước đó có phátsinh chênh lệch giá đánh giá lại giảm đã được ghi nhận vào chi phí trên báo cáolãi, lỗ.

         Trong hầu hết các trường hợp, việc sử dụng giá trị hợp lý trong đánh giá và ghinhận tài sản, nợ phải trả được quy định trong các chuẩn mực kế toán quốc tế đềukèm theo các điều kiện nhất định, đặc biệt là điều kiện về sự tồn tại của thịtrường hoạt động của tài sản, nợ phải trả và doanh nghiệp có thể thu thập đượcthông tin từ thị trường một cách đáng tin cậy để áp dụng các phương pháp kĩthuật xác định giá trị hợp lý. Vì vậy, việc sử dụng giá trị hợp lý trong đolường và ghi nhận tài sản và nợ phải trả thường được xác định là một mô hình màđơn vị báo cáo có thể lựa chọn. Bên cạnh đó các chuẩn mực còn quy định các môhình định giá và ghi nhận thay thế như mô hình giá gốc (Cost model) hoặc môhình ghi nhận theo giá gốc được phân bổ (Cost amortised model).

         Với những nội dung trình bày trong phạm vi bài viết này, chúng tôi mong muốn hệthống một cách khái quát việc sử dụng “giá trị hợp lý” trong hệ thống chuẩn mựckế toán quốc tế hiện hành như một minh chứng cho thấy các nhà nghiên cứu, banhành chuẩn mực kế toán ngày càng quan tâm hơn đến cơ sở tính giá này. Cùng vớiviệc hệ thống kế toán tài chính các nước như Mỹ, Anh, …cũng sử dụng rộng rãigiá trị hợp lý trong các chuẩn mực mới ban hành gần đây, có thể thấy giá trịhợp lý được sử dụng trong đánh giá và ghi nhận các yếu tố của Báo cáo tài chínhđã trở thành một xu hướng. Tuy nhiên, Thực sự việc sử dụng giá trị hợp lý trongkế toán có hợp lý hay không đang là một vấn đề được tranh luận sôi nổi trên cácdiễn đàn kế toán thời gian gần đây. Trong các bài viết tiếp theo chúng tôi sẽtiếp tục bàn về vấn đề này.

Tài liệu tham khảo:

-         Hệthống chuẩn mực kế toán, chuẩn mực báo cáo tài  chính quốc tế (IAS, IFRS)

-         Dựthảo “Các quy định về đo lường giá trị hợp lý” – Hội đồng chuẩn mực kế toánquốc tế (Tháng 5/2009).

-         Trangtin điện tử: www.iasplus.com; www.iasb.com;www.fasb.com

                                                                                                                   Theowww.khoahockiemtoan.vn